Dorpsstraat 59
3732 HH De Bilt
Nederland
Tel: +31 (0)30 2201266
E-mail: info@kunstenlicht.nl
Jozé ten Have: ‘Alles wat je doet moet bezield zijn’
Jarenlang was ze kunstenaar en maakte ze levensgrote schilderijen. Ze exposeerde, verkocht wel, maar… met de omzet bleef het tobben. Tot ze letterlijk het licht zag. Inmiddels maakt ze de meest fantastische kroonluchters.
Vanaf 16 april (premiere Les Miserables) hangt haar grootse verlichting in het Luxortheater. Lampen met verbeelding!
Ze grinnikt: ‘Je moet het zo zien: mijn lampen zijn kunstobjecten die ook nog licht geven!’
Ze leidt me door de werkplaats, waar het collectief kunstenaars dat ze om zich heen verzameld heeft aan het werk is. De meeste lampen zijn grote projecten, vol bewerkelijke onderdelen met bijvoorbeeld gesmolten glasdelen. Er slingeren lange slierten geregen glasstukken over een tafel, bedoeld voor een ontzagwekkende kroonluchter voor het Luxor-theater in Rotterdam. Links en rechts liggen oude en nieuwe lampenkapjes, kokers vol messing buizen, er hangen oude art-deco-lampen en eindeloos veel armaturen. Om te watertanden zo mooi.
Ze toont foto’s en schetsen van lampen die zo groot zijn dat ze niet eens in het atelier passen en pas op locatie in elkaar gezet kunnen worden. Ze praat over kroonluchters die moeten ‘passen bij een omgeving’, bijvoorbeeld bij het water van de Maas. Dan combineert ze licht en glas op zo’n manier dat het lijkt op stromend water. Stromend water: een prachtig beeld. Staat immers voor gevoel en emoties.
Soms, zegt ze serieus, is het zoeken. ‘Dan wil iemand een lamp, dan heb je een ruimte, en dan duurt het even voor de boel klopt. Laatst zou ik een hangende lamp ontwerpen. Het werd uiteindelijk een plafonnière, een soort geheimzinnige onderwaterkwal. Schetsen, passen, meten, en opeens die klik: alsof de ruimte op de lamp heeft zitten wachten!
Het klinkt bezield en begeesterd. Dat is dan ook haar levensmotto. Alles, echt alles wat je doet, moet bezield zijn. Zelfs in haar taartentijd bakte ze ‘bezielde taarten’…
Ze legt het uit. Als beeldend kunstenaar zat ze vroeger in de BKR-regeling, een uitkering voor kunstenaars. Van de ene op de andere dag stopte die voorziening en was ze aangewezen op de bijstand. Daar wilde ze uit – dus moest ze iets verzinnen. Want hoewel haar metershoge supervrouwelijke en imposante schilderijen best verkochten, kwam ze toch niet rond. Jozé: ‘Ik heb radioprogramma’s over kunst gemaakt, oude meubels opgeknapt, maar het leverde allemaal onvoldoende op. Daarna heb ik taarten gebakken. Ik verkocht huis aan huis taartpunten, gewoon hier in het dorp. Het had wel iets, vond ik. De mensen uit De Bilt waardeerden het ook en kochten mijn taart met plezier. Soms hadden ze geen taart nodig en gaven ze me zo wat geld. ‘Voor je kunst,’ zeiden ze dan. Maar opschieten deed het allemaal nog steeds niet natuurlijk. Wel was die tijd belangrijk. En heb ik juist toen dubbel en dwars ingezien: ook een taart is een creatie. Je wordt alleen gelukkig als je ook zo’n taart met liefde maakt. Liefde en vervulling zijn altijd noodzakelijk, ook als je iets doet dat niet je voorkeur heeft. Ja, ‘bezielde taarten bak ik nog steeds. Al eten we die nu zelf op.’
De omslag volgde toen een vriendin langskwam die net terugkwam van een antiekmarkt. Ze had een kroonluchter bij zich. ‘Zo mooi! Ik dacht: ik zoek oude lampen bij elkaar en ga ze verkopen. Ik begon te verzamelen. Hanglampen, kroonluchtertjes, oude lampen. In opdracht voorzag ik een Grand Café uit Eindhoven van lampen, uit elke historische periode een andere lamp. Leuk project, totdat ik bij de Jugend Stil-periode aankwam. Kijk zei ik, een Jugend Stil-lamp kan ik wel voor je vinden, maar die zijn ontzettend duur. Ik kan ook iets ontwerpen in die stijl. Daar kozen ze voor. Dat was het begin. Ik zocht onderdelen, buizen en glas bij elkaar en ging aan de slag. Inmiddels werk ik met andere kunstenaars in een collectief. We maken alles met de hand, buigen elke buis handmatig. Het zijn ‘vrij gebogen lampen’.
Tot haar eigen verbazing en verrassing vond ze zich helemaal in de lampen… Haar grillige spel met beweeglijke, vrouwelijke lijnen vind je dan ook gemakkelijk terug in de vormen van de lampen. ‘Licht is fantastisch maar wat mij betreft toch ondergeschikt. Het gaat om de lijnen. Als ik sfeer breng, dan komt dat eerder door de lijnvoering. Immers: als de lamp uit is, moet hij ook nog mooi zijn en sfeer brengen. Een lamp is een sieraad. Dat ie ook nog licht geeft is een fijn functioneel extraatje…’ Ze grinnikt. ‘Natuurlijk bestel je een lamp omdat je licht wilt hebben. Maar dan ben ik er om vorm te geven.’
Ze toont de veelbestelde ‘glasplaatjeslamp’, met een hele rits langwerpige glasplaatjes, die elk hangen aan een reepje alumninum. Ze hangen naast elkaar in een ovalen vorm. De lamp is bestelbaar in alle vormen, alle lengtes en alle kleuren. ‘Gek genoeg willen de meeste mensen toch gewoon deze in ovalen vorm en rood en grijs.’
Onlangs werkte ze mee aan een project van de Albanese kunstenaar Adrian Paci, die in Nederland exposeerde en bij haar een kroonluchter van zes bij vier meter bestelde. ‘Het was een geweldig kunstproject. De lamp hing heel laag, eronder brulden generatoren, de rest van de ruimte was donker, stoffig en vies. Bij elkaar was het een kakafonie van stof en herrie en stank. EN: van licht en schitter en heel veel kroonluchter. Het resultaat was bedoeld om een knallend effect neer te zetten en de verschillen tussen rijk en arm in beeld te brengen. Goed gelukt dus, alle zintuigen namen die verschillen waar.’
Een groot project is een opdracht van het Luxortheater. Afgerond in april 2008. ‘Ik ben heel tevreden, tijdens de proefophanging zagen we het direct: het is prachtig.’
Sinds kort heeft ze een oven waar ze glas in kan ‘fusen’. De meeste glazeniers maken schalen. Zij ‘fuset’ kleine stukjes en rijgt ze vervolgens aaneen tot onderdelen van grote kroonluchters. ‘Zo kon ik tegemoetkomen aan de wens van een mevrouw die “iets in het rood” wilde omdat haar muur rood was. Het resultaat is vrouwelijk en sfeervol. Vroeger had ik als beeldend kunstenaar enorm veel moeite met mensen die over mijn schilderijen zeiden: het is mooi hoor, maar toevallig bruin. Heeft u ook rood, dat past beter bij mijn interieur. Hou op, het is kunst!! Dacht ik dan. Maar nu vind ik het allemaal prima. Ik maak de mooiste lamp die past bij de wensen en ik maak mijn schilderijen zoals ik ze wil.’